Żelazo jest jednym z najważniejszych składników mineralnych w żywieniu człowieka. Pełni ono wiele kluczowych funkcji w ludzkim organizmie, między innymi umożliwia transport tlenu, wytwarzanie energii i czerwonych krwinek oraz przekazywanie impulsów nerwowych. Niedobór naturalnego żelaza niesie ze sobą wiele negatywnych konsekwencji zdrowotnych, spośród których najbardziej znana jest anemia, czyli niedokrwistość.
Żelazo – rola w organizmie człowieka
Żelazo jest istotnym składnikiem dla procesów oddychania tkankowego. Najważniejszą rolą żelaza w organizmie człowieka jest budowa hemoglobiny i mioglobiny, które odpowiadają za transport tlenu z płuc do wszystkich komórek ustroju, w tym do mięśni szkieletowych. Odpowiednia podaż dobrze przyswajalnego naturalnego żelaza w diecie człowieka wzmacnia odporność organizmu, ponieważ żelazo jest niezbędne do produkcji limfocytów T – komórek odpornościowych, które chronią ludzki organizm przed szkodliwym działaniem chorobotwórczych mikroorganizmów (bakterii, wirusów i innych patogenów). Żelazo bierze również udział w produkcji erytrocytów (krwinek czerwonych) w szpiku kostnym, neuroprzekaźników (dopaminy, serotoniny, noradrenaliny) w ośrodkowym układzie nerwowym oraz hormonów tarczycy regulujących metabolizm energetyczny, ciepłotę ciała, a także wzrost i rozwój organizmu. Odpowiedni stan zaopatrzenia organizmu w naturalne żelazo wspomaga także naturalną obronę antyoksydacyjną organizmu ze względu na to, iż żelazo wchodzi w skład enzymów przeciwutleniających (katalazy i peroksydazy), które chronią komórki przed niekorzystnym działaniem reaktywnych form tlenu. Z uwagi na to, że żelazo odpowiada za wytwarzanie energii niezbędnej do prawidłowego funkcjonowania organizmu, może przyczyniać się do zmniejszenia uczucia zmęczenia i znużenia. Warto również wspomnieć o tym, że żelazo wykorzystywane jest do mielinizacji komórek nerwowych (osłaniania włókien nerwowych w mózgu i rdzeniu kręgowym przez owijanie ich warstwą substancji zwanej mieliną) oraz detoksykacji szkodliwych substancji w wątrobie.
Naturalne żelazo – źródła w pożywieniu
Żelazo jest obecne zarówno w żywności pochodzenia roślinnego (żelazo w formie niehemowej), jak i zwierzęcego (żelazo w formie hemowej). Do najbogatszych źródeł naturalnego żelaza hemowego (lepiej przyswajalnego) w diecie zalicza się mięso (np. wołowinę, cielęcinę, drób), podroby (zwłaszcza wątrobę i nerki), ryby i owoce morza oraz żółtka jaja kurzego. Zaś najlepszym źródłem naturalnego żelaza niehemowego (słabiej przyswajalnego) są orzechy (zwłaszcza pistacjowe, laskowe, migdały), nasiona słonecznika, pestki dyni, nasiona sezamu, suche nasiona roślin strączkowych (np. ciecierzyca, fasola, soja, soczewica), gorzkie kakao, natka pietruszki, chleb żytni na naturalnym zakwasie oraz kasza gryczana. Należy zauważyć, że fermentowana żywność pochodzenia roślinnego jest zwykle lepszym źródłem naturalnego żelaza niż produkty świeże, niepoddane fermentacji. Na przykład żywność przygotowana na bazie fermentowanej soi (choćby pasta sojowa miso) zawiera znacznie lepiej przyswajalne naturalne żelazo, co wynika ze zmniejszenia zawartości fitynianów (związków hamujących wchłanianie żelaza) w wyniku długotrwałego procesu fermentacji. Warto również nadmienić o tym, że wbrew obiegowej opinii ani szpinak, ani buraki nie są dobrym źródłem naturalnego żelaza. Pomimo iż faktycznie zawierają pewne ilości żelaza, to jednocześnie są źródłem szczawianów, które ograniczają wchłanianie naturalnego żelaza w jelicie cienkim.
Naturalne żelazo – przyswajalność
Żelazo hemowe (organiczne żelazo) znajdujące się w żywności pochodzenia zwierzęcego ma wyższą biodostępność niż naturalne żelazo niehemowe (jonowe, nieorganiczne żelazo) pochodzące z pokarmów roślinnych. Wskazuje się, że wchłanianie naturalnego żelaza hemowego występującego w mięsie i innych produktach zwierzęcych wynosi nawet blisko 25-30%. Natomiast wchłanianie naturalnego żelaza niehemowego z produktów roślinnych jest bardziej zmienne i waha się od 1 do 10%. Szacuje się, że biodostępność żelaza w formie niehemowej pochodzącego z pokarmów roślinnych jest nawet 8-krotnie niższa aniżeli żelaza w formie hemowej (organicznego żelaza) i wynosi średnio około 5%.
Co poprawia wchłanianie naturalnego żelaza?
Wchłanianie naturalnego żelaza można poprawić poprzez moczenie produktów roślinnych zasobnych w ten mikroskładnik, m.in.: suchych nasion roślin strączkowych (soi, ciecierzycy), orzechów (np. pistacjowych, laskowych, migdałów), nasion słonecznika, pestek dyni oraz pełnoziarnistych produktów zbożowych (np. kaszy gryczanej, kaszy jaglanej, ryżu brązowego, płatków owsianych górskich). Poza tym warto wybierać pieczywo na naturalnym zakwasie aniżeli na drożdżach, które ma mniejszą zawartość kwasu fitynowego, dzięki czemu naturalne żelazo będzie lepiej przyswajalne. Dieta ukierunkowana na zwiększenie przyswajania naturalnego żelaza powinna również obfitować w świeże warzywa i owoce bogate w witaminę C, beta-karoten oraz kwasy organiczne (np. paprykę, brokuły, cytrusy, owoce jagodowe), kiszonki, jak również chude mięso drobiowe oraz fermentowane produkty mleczne (m.in.: jogurt naturalny, kefir, maślankę, mleko acidofilne, ser twarogowy). Dobrze jest również regularnie włączać do diety sok z cytryny lub limonki oraz ocet balsamiczny, winny lub jabłkowy (np. jako sos winegret do sałatki), a także sos pomidorowy, zwłaszcza do dań obiadowych, aby zwiększyć biodostępność naturalnego żelaza. Wśród najważniejszych składników, które zwiększają przyswajalność naturalnego żelaza z przewodu pokarmowego można wymienić:
- Witaminę A
- Prowitaminę A (beta-karoten)
- Witaminę B6
- Witaminę B12
- Witaminę C
- Aminokwasy (np. cysteinę)
- Miedź
- Kwasy organiczne (m.in.: cytrynowy, jabłkowy, mlekowy, winowy)
- Peptydy z częściowo stawionego mięsa
- Fruktozę
- Laktozę (cukier mleczny)
- Produkty fermentowane o niskim pH
- Szczep probiotyczny Lactobacillus plantarum 299v (DSM 9843)
- Laktoferynę
- Alkohol
Co zaburza wchłanianie naturalnego żelaza?
Wszystkie osoby, którym zależy na zwiększeniu biodostępności naturalnego żelaza powinny nie tylko zwracać uwagę na to, które składniki poprawiają jego wchłanianie z przewodu pokarmowego, lecz również na te zaburzające ten proces. Do składników, które utrudniają przyswajanie naturalnego żelaza zalicza się m.in.:
- Wapń
- Cynk
- Fityniany (m.in.: pełnoziarniste produkty zbożowe, suche nasiona roślin strączkowych, orzechy, nasiona i pestki)
- Szczawiany (m.in.: kawa, herbata liściasta, kakao, gorzka czekolada, szpinak, boćwina, rabarbar)
- Polifenole – taniny (m.in.: herbata, wino, kakao, gorzka czekolada, świeże owoce, suche nasiona roślin strączkowych, gryka, orzechy)
- Fosforany (m.in.: kiełbasy, frankfurterki, parówki, pasztet, wędliny, napoje gazowane typu cola)
- Peptydy z częściowo strawionych produktów pochodzenia roślinnego (np. białko sojowe)
Oznacza to, że osoby chcące maksymalnie zwiększyć przyswajalność żelaza powinny zatem unikać regularnego spożywania podczas posiłku czerwonego wina, kawy i herbaty (zwłaszcza mocnej), a także większych ilości gorzkiego kakao i jego przetworów (np. gorzkiej czekolady).
Zapotrzebowanie organizmu na naturalne żelazo
Dzienne zapotrzebowanie organizmu na naturalne żelazo zależy przede wszystkim od płci, wieku i stanu fizjologicznego. Spożycie naturalnego żelaza wraz z dietą powinno zaspokajać potrzeby organizmu związane z jego wzrostem, zwiększeniem objętości krwi i poziomu hemoglobiny, uzupełnieniem strat (np. wynikających z krwawienia miesiączkowego u kobiet) oraz wzrostem jego zapasów w organizmie. Zapotrzebowanie organizmu na żelazo znacznie wzrasta w okresie dojrzewania z uwagi na intensywne tempo rozwoju, pojawienie się miesiączki u dziewcząt oraz zwiększenie się poziomu hemoglobiny u chłopców. Ponadto w okresie ciąży zapotrzebowanie na naturalne żelazo jest również wyższe ze względu na pokrycie potrzeb tkanek płodu, łożyska i rosnącej masy hemoglobiny, zwłaszcza w drugim i trzecim trymestrze ciąży. Kobiety wymagają większych ilości naturalnego żelaza niż mężczyźni, co wynika z miesiączkowania oraz niższych zasobów żelaza w organizmie. Dorosłe kobiety w wieku 19-50 lat powinny spożywać każdego dnia średnio 18 mg żelaza, zaś kobiety ciężarne (niezależnie od wieku) aż 27 mg. Z kolei wszystkie dziewczęta po wystąpieniu miesiączki powinny dostarczać codziennie 15 mg żelaza aż do ukończenia 18 lat. Natomiast dorośli mężczyźni powyżej 19 lat powinni spożywać mniej więcej 10 mg żelaza wraz z dietą.
Niedobór żelaza – objawy i przyczyny
Niedobór żelaza prowadzi do rozwoju niedokrwistości, która może wynikać z niskiej zawartości dobrze przyswajalnego naturalnego żelaza w diecie i/lub zaburzeń wchłaniania tego mikroskładnika odżywczego w przewodzie pokarmowym. Znaczny niedobór żelaza w organizmie może być również spowodowany infekcją, obfitym krwawieniem, przewlekłym stanem zapalnym, chorobą nowotworową, chorobą żołądka i jelit przebiegającą z upośledzeniem wchłaniania składników odżywczych, resekcją odcinka jelita cienkiego, intensywnym uprawianiem sportu (zwłaszcza dyscyplin ultra-wytrzymałościowych) oraz wrodzonym lub nabytym deficytem transferyny. Do najczęściej występujących objawów niedokrwistości z niedoboru żelaza zalicza się zmęczenie, drażliwość, osłabienie odporności, zaburzenia koncentracji, bóle i zawroty głowy, pogorszenie wydolności psychofizycznej, pękające kąciki ust, bladość śluzówek i spojówek, łamliwość włosów i paznokci, wypadanie włosów, a także szorstkość, bladość i suchość skóry. Niedokrwistość z niedoboru żelaza, która występuje w pierwszym lub drugim trymestrze ciąży zwiększa ryzyko przedwczesnego porodu oraz urodzenia dziecka z niską masą urodzeniową ciała. Ponadto niedobór naturalnego żelaza w organizmie może przyczyniać się do wzrostu poziomu metali ciężkich (głównie kadmu i ołowiu) we krwi.
Warto nadmienić również o tym, że pogorszenie wchłaniania naturalnego żelaza z przewodu pokarmowego może wystąpić u osób długotrwale przyjmujących popularne leki zmniejszające wydzielanie kwaśnej treści żołądkowej, a mianowicie inhibitory pompy protonowej (np. omeprazol lub lanzoprazol) oraz antagonistów receptora histaminowego H2. Dobrze wiadomo, że kwas solny w żołądku jest niezbędny do wchłaniania naturalnego żelaza w formie niehemowej, ponieważ umożliwia jego uwalnianie z soli zawartych w żywności. Dlatego też zmniejszenie kwasowości soku żołądkowego prowadzi do ograniczenia wchłaniania żelaza z przewodu pokarmowego. Przyswajanie naturalnego żelaza mogą zaburzać też leki stosowane w celu zmniejszenia stężenia cholesterolu w surowicy krwi, takie jak cholestyramina i kolestypol, które zaliczane są do leków z grupy żywic jonowymiennych. Oprócz tego niedobory miedzi i/lub witaminy A w organizmie mogą nasilać objawy niedokrwistości z niedoboru żelaza, ponieważ wspomagają one wchłanianie żelaza w jelitach oraz jego metabolizm.
Suplementacja naturalnym żelazem – wskazania
Wedle najnowszych rekomendacji Polskiego Towarzystwa Ginekologów i Położników suplementację dobrze przyswajalnym preparatem żelaza (np. diglicynian żelaza) w dawce do 30 mg na dobę należy wdrożyć przed 16. tygodniem ciąży u tych kobiet, u których stwierdza się niedokrwistość z niedoboru żelaza (hemoglobina <11 g/dL i stężenie ferrytyny <60 µg/L). Kobiety ciężarne, u których po dłuższym czasie stosowania zalecanych dawek żelaza (np. w postaci chelatu żelaza) nie stwierdzono wzrostu stężenia hemoglobiny i ferrytyny we krwi, mogą wymagać zwiększenia dawki przyjmowanego preparatu.
Przeprowadzone badania wykazały, że wegetarianie częściej mają niższe zapasy żelaza zmagazynowanego w ustroju (ferrytyny w surowicy) aniżeli niewegetarianie. Amerykański Instytut Medycyny w swoich zaleceniach wskazuje, że zapotrzebowanie na żelazo w grupie wegan i wegetarian jest nawet 1,8 razy wyższe niż u osób spożywających mięso i inne produkty pochodzenia zwierzęcego. Wynika to z faktu, że wegetarianie (za wyjątkiem pesco- i semiwegetarian) nie spożywają w ogóle mięsa, ani ryb i owoców morza (źródeł organicznego żelaza), natomiast opierają swoją dietę głównie na produktach pochodzenia roślinnego, które zawierają naturalne żelazo niehemowe o bardzo niskiej biodostępności. Weganie i wegatarianie powinni zatem regularnie monitorować gospodarkę żelazową, aw razie stwierdzenia niedokrwistości należy rozważyć suplementację dobrze przyswajalnego żelaza (np. diglicynianu żelaza) pod kontrolą lekarza.
Oprócz kobiet ciężarnych oraz wegan i wegetarian do osób, które znajdują się w grupie ryzyka rozwoju niedokrwistości z niedoboru żelaza iz tego powodu mogą wymagać dodatkowej suplementacji żelaza, zalicza się:
- Kobiety obficie miesiączkujące
- Sportowców (zwłaszcza płci żeńskiej oraz tych uprawiających dyscypliny ultra-wytrzymałościowe)
- Dawców krwi
- Pacjentów onkologicznych
- Pacjentów ze schorzeniami przewodu pokarmowego (m.in.: celiakią, wrzodziejącym zapaleniem jelita grubego, chorobą Leśniowskiego-Crohna, przewlekłym zanikowym zapaleniu błony śluzowej żołądka, zespołem rozrostu bakteryjnego jelita cienkiego – SIBO)
- Chorych po resekcji fragmentu jelita cienkiego
- Osoby z zakażeniem bakterią Helicobacter pylori
- Pacjentów z niewydolnością serca
- Pacjentów z przewlekłą chorobą nerek
- Osoby z chorobami zapalnymi i/lub zakaźnymi
Suplementacja żelaza u dzieci
Według zaleceń wielu europejskich i północnoamerykańskich towarzystw naukowych (m.in. Europejskiego Towarzystwa Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci – ESPGHAN oraz Amerykańskiej Akademii Pediatrii – AAP) bezwzględnym wskazaniem do stosowania suplementacji żelaza (np. preparatu zawierającego żelazo organiczne) u dzieci są następujące sytuacje:
- dzieci urodzone przedwcześnie (w wypadku dzieci karmionych piersią suplementacja żelaza od 1. miesiąca życia)
- dzieci z niską urodzeniową masą ciała (do 2500 g)
- dzieci ze zmniejszonym stężeniem hemoglobiny w okresie noworodkowym
- dzieci narażone na utratę krwi w okresie porodowym
- dzieci z ciąż mnogich
- dzieci, których matki miały stwierdzoną niedokrwistość w okresie ciąży
Dzieci spełniające co najmniej jeden z powyższych kryteriów powinny otrzymywać doustną suplementację żelaza (np. żelazo organiczne) w dobowej dawce 2 mg na każdy kg masy ciała zwykle od 3. do 12. miesiąca życia, nawet w przypadku prawidłowego wyniku badania morfologii krwi i prawidłowych wartości pozostałych parametrów gospodarki żelazowej. Zaś wśród wskazań względnych do doustnej suplementacji żelaza (np. płynnego żelaza) u dzieci, wymienia się:
- okres intensywnego rozwoju, zwłaszcza u dziewcząt w okresie pokwitania
- zaburzone łaknienie (znaczne ograniczenie spożycia mięsa, ryb, jaj, warzyw i owoców)
- skłonność do krwawień
- nawracające infekcje układu oddechowego i pokarmowego
Dzieci, które spełniają powyższe kryteria powinny stosować doustną suplementację żelaza (np. naturalne żelazo w płynie) w dziennej dawce 2 mg na każdy kg masy ciała aż do czasu ustąpienia zmian.
Suplementacja żelaza – jaka forma żelaza jest najlepsza?
Żelazo występuje nie tylko w żywności (organiczne żelazo i jonowe, nieorganiczne żelazo), lecz również w lekach i suplementach diety. Dostępne na polskim rynku farmaceutycznym preparaty zawierają zwykle żelazo w płynie, tabletkach, kapsułkach, proszku lub kroplach. W lekach i suplementach diety najczęściej znajduje się organiczne żelazo, np. fumaran żelaza (II) czy pirofosforan żelaza (III), chelat żelaza (diglicynian żelaza), a także sole, takie jak siarczan żelaza, glukonian żelaza i cytrynian żelaza, jak również liposomalne żelazo. Nie ulega wątpliwości, że żelazo w postaci leków i suplementów diety cechuje się znacznie wyższą rozpuszczalnością w wodzie w porównaniu do naturalnego żelaza znajdującego się w żywności, dlatego też ma lepszą biodostępność. Żelazo dostępne w formie leków i suplementów diety (w różnych postaciach chemicznych) występuje w odmiennych ilościach, np. fumaran żelaza (organiczne żelazo) zawiera 33% żelaza elementarnego, siarczan żelaza 20%, zaś glukonian żelaza tylko 12%. Do chwili obecnej nie ustalono jednoznacznie optymalnego doustnego preparatu żelaza, jego dawki, ani czasu stosowania u osób dorosłych ze stwierdzoną niedokrwistością z niedoboru żelaza. Na podstawie dostępnych danych literaturowych najczęściej wskazuje się dobową dawkę na poziomie 50–100 mg żelaza, choć mniejsze dawki wynoszące nawet 30 mg również mogą być skuteczne w leczeniu niedokrwistości z niedoboru żelaza u dorosłych. Przeprowadzone badania wykazały, że wyższe dawki doustnych preparatów żelaza nie tylko nie wpływają na lepsze wchłanianie żelaza z przewodu pokarmowego, lecz wręcz je zmniejszają. Wynika to ze zwiększenia stężenia hepcydyny, czyli białka hamującego jelitowe wchłanianie naturalnego żelaza, do którego dochodzi podczas stosowania większych niż możliwe do przyswojenia dawek żelaza. Biorąc pod uwagę efektywność leczenia i tolerancji korzystnie wypada proteinianobursztynian żelaza (III) – kompleks żelazowo-białkowy trójwartościowego żelaza związanego z sukcynylowanymi białkami mleka, którego skuteczność potwierdzają liczne badania kliniczne z randomizacją.
Jak prawidłowo brać organiczne żelazo?
Warto pamiętać o tym, że wchłanianie naturalnego żelaza w płynie lub w innej formie można znacząco polepszyć przyjmując preparat na czczo oraz na przykład w połączeniu z witaminą A i C, nie popijając go jednocześnie napojem alkalizującym (np. mlekiem krowim lub napojem roślinnym). Osoby regularnie przyjmujące leki z grupy inhibitorów pompy protonowej (IPP) lub antagonistów receptorów histaminowych H2 (blokery H2) powinny brać chelat żelaza (diglicynian żelaza) w dużym odstępie czasowym od przyjęcia dawki leku, najlepiej około 3–4 godzin. Biorąc pod uwagę fizjologię wchłaniania żelaza z przewodu pokarmowego, obecnie sugeruje się stosowanie doustnych preparatów zawierających chelat żelaza (diglicynian żelaza) o niższej zawartości żelaza raz dziennie, a nawet co drugi dzień. Taka suplementacja może się wiązać z rzadszym występowaniem potencjalnych działań niepożądanych wynikających ze stosowania leku lub suplementu diety zawierającego organiczne żelazo.
Bibliografia
1. Scientific Opinion on Dietary Reference Values for iron. EFSA Panel on Dietetic Products, Nutrition and Allergies (NDA). EFSA Journal 2015, 13(10), 4254.
2. Pawlak R, Berger J, Hines I.: Iron Status of Vegetarian Adults: A Review of Literature. Am J Lifestyle Med. 2016 Dec 16;12(6):486-498.
3. da Silva Lopes K., Takemoto Y., Garcia‐Casal M.N., et al.: Nutrition‐specific interventions for preventing and controlling anaemia throughout the life cycle: an overview of systematic reviews. Cochrane Database Syst Rev. 2018 Aug; 2018(8): CD013092.
4. Houston BL, Hurrie D, Graham J, et al.: Efficacy of iron supplementation on fatigue and physical capacity in non-anaemic iron-deficient adults: a systematic review of randomised controlled trials. BMJ Open. 2018 Apr 5;8(4):e019240.
5. Haider LM, Schwingshackl L, Hoffmann G, et al.: The effect of vegetarian diets on iron status in adults: A systematic review and meta-analysis. Crit Rev Food Sci Nutr. 2018 May 24;58(8):1359-1374.
6. Vonderheid S.C., Tussing-Humphreys L., Park C., et al.: A Systematic Review and Meta-Analysis on the Effects of Probiotic Species on Iron Absorption and Iron Status. 2019 Dec 3;11(12). pii: E2938.
7. Jarosz M, Rychlik E, Stoś K. i wsp.: Normy żywienia dla populacji polski i ich zastosowanie. Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny, 2020.
8. Mattiello V, Schmugge M, Hengartner H, et al.: Diagnosis and management of iron deficiency in children with or without anemia: consensus recommendations of the SPOG Pediatric Hematology Working Group. Europ. J. Pediatr., 2020; 179: 527–545.
9. Wiesner A, Paśko P.: Stosowanie suplementów u kobiet ciężarnych w świetle najnowszych rekomendacji Polskiego Towarzystwa Ginekologów i Położników. Farm Pol, 2021, 77 (1): 40–47.
10. Stevens GA, Paciorek CJ, Flores-Urrutia MC, et al.: National, regional, and global estimates of anaemia by severity in women and children for 2000-19: a pooled analysis of population-representative data. Lancet Glob Health. 2022 May;10(5):e627-e639.
11. Charlebois E, Pantopoulos K.: Nutritional Aspects of Iron in Health and Disease. Nutrients. 2023 May 24;15(11):2441.
12. Hansen R, Sejer EPF, Holm C, et al.: Iron supplements in pregnant women with normal iron status: A systematic review and meta-analysis. Acta Obstet Gynecol Scand. 2023 Sep;102(9):1147-1158.
13. Andersen CT, Marsden DM, Duggan CP, et al.: Oral iron supplementation and anaemia in children according to schedule, duration, dose and cosupplementation: a systematic review and meta-analysis of 129 randomised trials. BMJ Glob Health. 2023 Feb;8(2):e010745.
14. Gutema BT, Sorrie MB, Megersa ND, et al.: Effects of iron supplementation on cognitive development in school-age children: Systematic review and meta-analysis. PLoS One. 2023 Jun 27;18(6):e0287703.
15. Correnti M, Gammella E, Cairo G, et al.: Iron Absorption: Molecular and Pathophysiological Aspects. Metabolites. 2024 Apr 17;14(4):228.
16. Latunde-Dada GO.: Iron Intake and Human Health. Nutrients. 2024 Jan 8;16(2):206.
17. Šmid AN, Golja P, Hadžić V, et al.: Effects of Oral Iron Supplementation on Blood Iron Status in Athletes: A Systematic Review, Meta-Analysis and Meta-Regression of Randomized Controlled Trials. Sports Med. 2024 May;54(5):1231-1247.
18. Pietrzak A.: Effective iron treatment – principles of treatment in isolated deficiency and with anemia. Lekarz POZ. 2024;10(1):57-64.