Żelazo występuje naturalnie w produktach żywnościowych, w mniejszej lub większej ilości, więc gdy dieta jest różnorodna i w organizmie panuje homeostaza, bez towarzyszących chorób przewlekłych, to niedobory tego pierwiastka nie powinny się pojawiać. Bogate w żelazo są przede wszystkim podroby i produkty mięsne, w mniejszej ilości znajduje się w jajach, pełnoziarnistym pieczywie, strączkach i natce pietruszki. Żelazo naturalnie pozyskane z diety jest najbardziej korzystne i łagodne dla przewodu pokarmowego, jednak nie zawsze jest możliwe jego wystarczające uzupełnienie jedynie z żywności i wtedy wskazaniem jest dodatkowa suplementacja. Na rynku można spotkać wiele preparatów i form żelaza, w postaci tabletek, czy płynu. Niektóre z nich, szczególnie sole żelaza niestety mogą powodować skutki uboczne ze strony układu pokarmowego. Najczęściej zgłaszanymi działaniami niepożądanymi są nudności, biegunka, wzdęcia, zaparcia, bóle brzucha oraz czarne lub smoliste stolce. W dodatku w niektórych schorzeniach stosowanie żelaza jest wieloletnie, a czasem dożywotnie (m.in w zanikowym zapaleniu błony śluzowej żołądka, celiakii, chorobach zapalnych jelit), dlatego tym bardziej należy wybrać bezpieczną formę żelaza, łagodną dla przewodu pokarmowego, by nie zaostrzał towarzyszących już dolegliwości.
Wchłanianie żelaza przez przewód pokarmowy
Wchłanianie żelaza ze standardowej diety wynosi od 10 do 15%, lecz wzrasta w przypadku jego deficytu w organizmie nawet o 2–3 razy. Żelazo niehemowe Fe3+ pozyskane z diety jest redukowane do Fe2+ w dwunastnicy przez reduktazę żelazową B (DCYTB). Tak powstałe żelazo przenika do organizmu przez błonę wierzchołkową enterocytów dzięki głównej jednostki regulującej wchłanianie żelaza w przewodzie pokarmowym czyli za pośrednictwem transportera metali dwuwartościowych 1 (DMT1). Wchłonięte żelazo może być od razu wykorzystane do mechanizmów wewnątrzkomórkowych, a także być przechowywane w postaci ferrytyny lub uwalniane bezpośrednio do krążenia. Transporterem żelaza jest ferroportyna (FPN), by następnie związać go z transferyną. Tak związane żelazo jest pobierane przez prekursory erytrocytów (erytroblasty). Do przejścia przez transporter błonowy niezbędny jest jon wodorowy. Żelazo, niezależnie od formy suplementacji lepiej wchłania się w kwaśnym środowisku, czyli bez towarzyszącego posiłku, w odstępie czasowym od przyjęcia m.in. inhibitora pompy protonowej lub blokera H2 (minimalnie ok. 2 godziny). W przewodzie pokarmowym ulega wchłonięciu około 10–20 mg spożytego żelaza. Natomiast pozostałe niewchłonięte żelazo może sprzyjać uszkodzeniu błony śluzowej i powodować zmiany w mikrobiocie. Z tego względu warto wybrać preparat w odpowiedniej dawce i formie.
Dostępność naturalnego żelaza w diecie
Niedobór żelaza w organizmie niekoniecznie musi wynikać ze zbyt małej ilości przyjmowania go z dietą, lecz może być spowodowane zaburzeniami wchłaniania m.in. gdy występuje duże spożycie produktów bogatych w fityniany, szczawiany, fosforany i taniny wiążących żelazo w przewodzie pokarmowym w niewchłanialne kompleksy. Zaburzenia wchłaniania również towarzyszą różnym jednostkom chorobowym, np. nieswoistym chorobom zapalnym jelit. Jak sama nazwa wskazuje, nieswoistym chorobom zapalnym jelit towarzyszy przewlekły stan zapalny, a także utrata żelaza wraz z krwią. Z tych przyczyn zapotrzebowanie na żelazo jest większe, lecz jego suplementacja często wiąże się z wieloma działaniami niepożądanymi, takimi jak bóle brzucha, nudności, zaparcia i biegunki. Pacjenci zauważają średnio po około 1–2 godzinach od spożycia żelaza pojawienie się nudności i bólu.
Preparaty żelaza łagodne dla przewodu pokarmowego
Sugeruje się, że objawy żołądkowo-jelitowe mogą być spowodowane wytwarzaniem wolnych rodników poprzez pobudzany żelazem cykl redoks w jelitach oraz na powierzchni błony śluzowej, tym samym zwiększając stan zapalny. Nadmiar pozostałego żelaza w jelitach może także negatywnie wpływać na mikrobiotę okrężnicy lub jej metabolizm. Porównując różne postacie żelaza dostępne na rynku, na uwagę zasługuje chelat żelaza. Diglicynian żelaza odznacza się lepszą wchłanialnością przez komórki błony śluzowej jelit, dzięki temu nie pozostaje niewchłonięty w przewodzie pokarmowym (w takiej ilości co inne preparaty), co finalnie ogranicza wystąpienie wspomnianych skutków ubocznych w układzie pokarmowym. Umożliwia to również stosowanie niższych dawek suplementacji, co jest dodatkową zaletą.
W metaanalizie Fischera A. i wsp. wykazano, że suplementacja diglicynianem żelaza wyróżnia się spośród innych suplementów w ograniczaniu działań niepożądanych ze strony przewodu pokarmowego i zwiększaniu stężenia hemoglobiny u kobiet w ciąży. Natomiast w badaniu Cheng-Yi Hsu i wsp. u pacjentów z przewlekłą chorobą nerek i hemodializą suplementowany chelat żelaza okazał się dobrze tolerowany i nie zgłoszono żadnych skutków ubocznych związanych z zaburzeniami żołądkowo-jelitowymi. W innym badaniu (Ahmed M. Abbas i wsp.) porównano skuteczność oraz tolerancję suplementacji siarczanu i chelatu żelaza w leczeniu niedokrwistości z niedoboru żelaza u kobiet w ciąży. Wyniki tego badania wykazały, że diglicynian żelaza jest bardziej skuteczny w zwiększaniu poziomu hemoglobiny i jest lepiej tolerowany.
Wnioski – suplementacja żelazem
Niedokrwistość z niedoboru żelaza jest częstą przypadłością, będącą czasami skutkiem schorzeń przewodu pokarmowego. Wymagana jest wtedy suplementacja żelazem, jednak stosowanie niektórych preparatów niesie ze sobą skutki uboczne, głównie żołądkowo-jelitowe. Obiecującym wyjątkiem jest chelat żelaza, który jest dobrze tolerowany i lepiej wchłaniany niż inne formy żelaza. Dodatek w preparatach z żelazem ekstraktów z ziół (m.in. z kopru włoskiego lub korzenia goryczki żółtej), wspomagających pracę przewodu pokarmowego i łagodzących objawy m.in. bólu brzucha, nudności, wzdęć czy zaparć dodatkowo niweluje pojawienie się ewentualnych dolegliwości związanych z suplementacją żelaza.
Bibliografia:
Vogt AS, Arsiwala T, Mohsen M, Vogel M, Manolova V, Bachmann MF. O metabolizmie żelaza i jego regulacji. Int J Mol Sci. 2021 27 kwietnia; 22(9):4591.
Mahadea D, Adamczewska E, Ratajczak AE, Rychter AM, Zawada A, Eder P, Dobrowolska A, Krela-Kaźmierczak I. Niedokrwistość z niedoboru żelaza w chorobach zapalnych jelit – przegląd narracyjny. Składników odżywczych. 10 listopada 2021 r.; 13(11):4008.
Zhu L, Li G, Liang Z, Qi T, Deng K, Yu J, Peng Y, Zheng J, Song Y, Chang X. Wychwyt żelaza wspomagany mikrobiotą wspomaga tolerancję immunologiczną w jelicie. Nat Commun. 2023 15 maja; 14(1):2790.
Tolkien Z, Stecher L, Mander AP, Pereira DI, Powell JJ. Ferrous sulfate supplementation causes significant gastrointestinal side-effects in adults: a systematic review and meta-analysis. PLoS One. 2015 Feb 20;10(2):e0117383.
Fischer JAJ, Cherian AM, Bone JN, Karakochuk CD. The effects of oral ferrous bisglycinate supplementation on hemoglobin and ferritin concentrations in adults and children: a systematic review and meta-analysis of randomized controlled trials. Nutr Rev. 2023 Jul 10;81(8):904-920.
Jarosz M., Rychlik E., Stoś K. i wsp. Normy żywienia dla populacji Polski i ich zastosowanie., PZH, 2020
Hsu CY, Chen JC, Tsai YC, Chen TW. Suplementacja małych dawek diglicynianu żelaza u pacjentów z przewlekłą chorobą nerek i hemodializą. J Chin Med Assoc. 2022 1 maja; 85(5):566-570.
Abbas AM, Abdelbadee SA, Alanwar A, Mostafa S. Efficacy of ferrous bis-glycinate versus ferrous glycine sulfate in the treatment of iron deficiency anemia with pregnancy: a randomized double-blind clinical trial. J Matern Fetal Neonatal Med. 2019 Dec;32(24):4139-4145.
Pietrzak A., Skuteczne leczenie żelazem – zasady postępowania w niedoborze izolowanym i przebiegającym z niedokrwistością., II Klinika Gastroenterologii, Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Warszawa Oddział Gastroenterologii, Szpital Bielański, Warszawa, 2024/03/06
Lamer-Zarawska E., Kowal-Gierczak B., Niedworok J.: Fitoterapia i leki roślinne. PZWL, Warszawa, 2007.
